المرتقی إلی الفقه الأرقی (کتاب الحج‌)

---

کتاب «المرتقی الی الفقه الارقی» از جمله آثار فقهی آیت‌الله سید محمد حسینی روحانی قمی می‌باشد که این بخش از آن درباره حج است.

۱ - نگارش کتاب

---

اینها مباحثی هستند که ایشان بر مبنای شرائع الاسلام محقق حلی، در درس خارج خود مطرح کرده و توسط آیت‌الله شهید سید عبد الصاحب حکیم در دو جلد به زبان عربی تقریر شده است.

۲ - ساختار کتاب

---

جلد اول کتاب در بر گیرنده معنی حج، شرایط و اقسام آن می‌باشد.
در جلد دوم نیز راجع به مواقیت حج و احرام و وقوف به عرفات، وقوف به مشعر، نزول به منی و مناسک دیگر منی و طواف سخن گفته شده است.

۳ - گزارش محتوا

---

۳.۱ - مقدمه اول

مقدمه اول درباره معنی حج است؛ حج اگر چه در لغت به معنی قصد می‌باشد، لکن در شرع اسم است برای مجموع مناسک که در مشاعر مخصوصه انجام می‌گیرند. این تعریفی است که صاحب شرایع از حج ارائه کرده، لکن مؤلف به اختلافی بودن این معنا در میان فقها تاکید ورزیده است؛ برای مثال صاحب جواهر این چنین تعریف کرده: «انه قصد الی بیت الله تعالی لاداء مناسک خاصه».

۳.۲ - مقدمه دوم

این مقدمه در شرایط حج است که ابتدا حجه الاسلام و شرایط وجوب پنج گانه آن ذکر شده است که عبارتند از: بلوغ و کمال عقل، حریت، زاد و راحله، داشتن مؤونه کافی و امکان رفتن به مکه.
مؤلف پس از ذکر این شرایط، چهار مسئله را به تبع صاحب شرایع مورد تحلیل و بررسی قرار داده است.

۳.۲.۱ - مسائل مربوط به حج

مسئله اول این است که اگر حج بر ذمه کسی مستقر شد؛ یعنی برایش واجب شد سپس قبل از موفق شدن به انجام آن از دنیا رفت، ورثه باید مبلغ حج را از اصل ترکه اش کم کرده و در اختیار نایب بگذارند تا برایش حج به جا بیاورد و لو اینکه دیون دیگری هم داشته باشد و از ترکه چیز زیادی برای ورثه باقی نماند.
مسئله بعدی این است که اجیر از چه مکانی باید انتخاب شود؟ چند قول در مسئله هست؛ یکی اینکه نزدیک‌ترین مکان به مکه کفایت می‌کند، دیگر اینکه باید از شهر میت باشد و قول سوم اینکه اگر مال وسعت داشته باشد از شهر میت و الا از هر جا که ممکن است. مسئله سوم این است که آن کسی که بر ذمه اش حجه الاسلام قرار گرفته نمی‌تواند از طرف دیگری نایب بشود؛ نه نیابت مستحبی و نه نیابت وجوبی، بلکه اگر با نذر و امثاله، حج بر او واجب شده باشد، نیز نمی‌تواند.

۳.۲.۲ - وجوب حج بر زنان

مسئله آخری که ماتن و شارح هر دو بدان پرداخته‌اند، این است که برای وجوب حج بر زنان، وجود محرم، شرط نمی‌باشد، بلکه زن تنها هم اگر بنا بر ظن غالب صحیح و سالم می‌ماند، باید حجه الاسلام را به جا بیاورد.
مطلب بعدی در این مقدمه، چگونگی واجب شدن با نذر و قسم و عهد است که دو شرط حریت و کمال عقل باید در چنین شخصی موجود باشد.
آخرین مطلب مقدمه دوم، مربوط به بحث نیابت است که هشت مسئله در آن مطرح شده است.

۳.۳ - مقدمه سوم

مقدمه سوم در اقسام حج است که عبارت از تمتع و قران و افراد می‌باشد.
صاحب شرایع صورت هر یک از این اقسام ثلاثه را بیان کرده و در ذیل هر کدام توضیحاتی از سوی شارح بیان شده است؛ برای مثال در ذیل بحث از حج تمتع می‌فرماید: این بحث از دو جهت می‌باشد:
۱- آیا حج تمتع بر کسی که از مکه دور می‌باشد، به عنوان واجب تعیینی است یا واجب تخییری ؛ یعنی بعید اختیار دارد که نوع دیگری از حج را انتخاب کند.
۲- مقدار مسافتی که برای انجام حج تمتع معتبر می‌باشد چه میزان است؟. ..

۳.۴ - مقدمه چهارم

مقدمه چهارم کتاب در رابطه با مواقیت می‌باشد که در قالب بحث از اقسام مواقیت و احکام آنها مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
اما اقسام مواقیت، مواقیت نسبت به اهل بلاد گوناگون مختلف می‌باشند؛ به این صورت که میقات اهل عراق، مسجد عتیق، میقات اهل مدینه، مسجد شجره، میقات اهل شام، جحفه، میقات اهل یمن، یلملم و میقات اهل طائف، قرن المنازل می‌باشد.
اما احکام مواقیت، سه حکم از سوی ماتن مطرح شده و شارح به بیان ادله آن پرداخته است.

۳.۴.۱ - مسئله اول

اگر کسی قبل از رسیدن به میقات، محرم شود احرامش منعقد نخواهد شد.
شارح می‌فرماید: نصوص کثیره‌ای بر این معنا دلالت دارند؛ برای مثال در روایت ابن اذینه آمده است: قال: قال: ابو عبدالله علیه‌السّلام فی حدیث «و من احرم دون الوقت فلا احرام له» یا در روایت حلبی از امام صادق علیه‌السّلام آمده: «الاحرام من مواقیت خمسة وقتها رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم لا ینبغی لحاج و لا معتمر ان یحرم قبلها و لا بعدها...».

۳.۴.۲ - مسئله دوم

اگر احرام قبل از میقات بسته شود منعقد نخواهد شد و عبور از میقات در حال احرام نیز کفایت نمی‌کند و اگر به خاطر وجود مانعی از میقات عبور کرده، بعد از زوال مانع باید برگردد و از میقات محرم شود. شارح بخش اول این مسئله را نیز مستدل به دلایل سابق الذکر می‌داند و در قسمت دوم نیز می‌گوید از آنچه تاکنون گفته شد به دست می‌آید که احرام قبل از میقات و بعد از آن مشروعیتی ندارد. مسئله سوم در مورد فراموشی احرام است؛ به این معنا که اگر احرام را فراموش کند و تا پایان مناسک یادش نیاید، دو قول در مسئله وجود دارد: یکی این که گفته‌اند قضا می‌کند، دیگر این که همان کفایت خواهد کرد.
شارح می‌فرماید: مقتضای قواعد اولیه این است که حج بدون احرام باطل خواهد بود، زیرا بطلان شرط یا جزء، باعث بطلان عمل می‌گردد و نیز باعث عدم صحت آن، لکن عده‌ای به صحت چنین حجی قائل شده‌اند و برای اثبات ادعای خود به وجوهی استدلال کرده‌اند.

۴ - افعال حج

---

موضوع بحث بعدی کتاب در افعال حج می‌باشد که اولین مورد نیز احرام می‌باشد. صاحب شرایع از سه جنبه به مبحث احرام پرداخته که عبارتند از:
مقدمات، کیفیت و احکام احرام. ایشان تمام مقدمات احرام را مستحبی می‌داند و می‌فرماید: از جمله این مستحبات بلند گذاشتن موی سر از اول ذی القعده می‌باشد.
شارح این نظریه را به شیخ در «الجمل» نسبت داده، هم چنین به ابن ادریس و سایر متاخرین، در مقابل شیخ در نهایه و استبصار و مفید در مقنعه که قائل به وجوب شده‌اند.

۴.۱ - احرام با مسائل مربوطه

کیفیت احرام نیز مشتمل بر مستحب و واجب می‌شود که شارح جزئیاتش را تبیین نموده است.
تروک احرام هم از دو قسم محرمات و مکروهات تشکیل شده‌اند؛ بیست مورد به عنوان محرمات هستند که صید خشکی اعم از صید کردن و خوردن، معاشرت با زنان، عطر زدن، لباس دوخته شده پوشیدن و... از آن جمله می‌باشند.
در باب مکروهات هم به استفاده از لباسی که متمایل به مشکی است، خوابیدن با آن و هشت مورد دیگر اشاره شده است.

۴.۲ - خاتمه بحث

خاتمه‌ای هم برای باب احرام ذکر شده که می‌فرماید: هر کس بخواهد وارد مکه شود، واجب است محرم گردد. مورد بعدی که پس از تبیین حدود احرام به عنوان واجبات حج تشریح گردیده، وقوف به عرفات است که راجع به مقدمات، کیفیت و لواحق آن بحث شده است.
در مقدمات وقوف به عرفات گفته شده مستحب است متمتع در روز ترویه به سوی عرفات حرکت کند. در کیفیات وقوف به عرفات، به دو قسم مستحب و واجب و در قسمت واجب، به نیت و چند مطلب دیگر اشاره شده و پنج مسئله، به عنوان احکامش بازگو شده است.
مطلب بعدی وقوف به مشعر است که دارای مقدمات و کیفیات و خاتمه‌ای است.
آرام راه رفتن در مسیر مشعر و خواندن دعای «اللهم ارحم موقفی و زد فی عملی و سلم لی دینی و تقبل مناسکی» و به تاخیر انداختن مغرب و عشا تا مزدلفه از مستحبات وقوف به مشعر هستند.

۴.۳ - مهم ترین ارکان حج

رسیدن به منی و منزل کردن در آن یکی از مهم‌ترین ارکان حج است که چند عمل مهم مانند قربانی کردن و رمی جمرات در آن انجام می‌شود.
صاحب شرایع می‌گوید: سه عمل رمی جمره عقبه، قربانی کردن و حلق، هر سه در آن مکان و در روز عید قربان انجام می‌شوند.
شارح بحثی راجع به وجوب رمی بیان کرده که ظاهرا شهرت بر این وجوب قائم است.
از بعضی از عبارات هم عدم خلاف و اجماع در این زمینه به دست می‌آید.
سه مسئله هم پیرامون منی از سوی ماتن و شارح مطرح شده است.
آخرین بخش کتاب مربوط به طواف است که در دو مقصد بحث شده است:
بحث اول مقدمات طواف و بحث دوم کیفیت آن؛ مقدماتش مانند چند مورد قبلی به مستحب و واجب تقسیم شده و در بخش کیفیت طواف، پنج مسئله مورد بررسی واقع شده است.

۵ - پانویس

---